آقابزرگ شیرازی

آقابُزُرْگِ شیرازی، (سدۀ 13ق /  19م)، نگارگر ایرانی. از شرح زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست. وی در روزگار شهریاری محمدشاه و ناصرالدین شاه در دستگاه حکومتی شاهزادگان قاجار در شیراز کار می‎کرد و به همین انگیزه او را «نقاشباشی سرکاری» می‎نامیدند. آقابزرگ به شهرهای تهران و قزوین و تبریز و مشهد سفر کرده و در شیراز و این شهرها آثاری پدید آورده که نمونه‎هایی چند از آنها بازمانده است. دانسته‎های مربوط به زندگی وی، از راه بررسی این آثار امکان یافته است. از کارهای نقاشی رقم و تاریخ‎دار وی چنین برمی‎آید که دوران فعالیت هنری او نزدیک به 25 سال، میان 1260- 1285ق / 1844- 1868م بوده است. آقابزرگ طبیعت‎گرا بود و در میان موضوعها به صورت‎سازی و چهره‎پردازی دلبستگی فراوان داشت و این از نمونۀ کارهای او آشکار است. برخی از نخستین کارهای وی حدفاصل میان نگاره‎های دورۀ زندیان و قاجاریان است و نفوذ مکتب نگارگری شیراز در آنها دیده می‎شود. شیوۀ کار این هنرمند از دید طراحی و کالبدشناسی و اجرای قاعده‎های پرسپکتیو (مناظر و مرایا) نارساست، لیکن رنگ‎گذاری و دقت و ریزه‎کاری او ــ که از ویژگیهای نگارگری ایرانی است ــ استادانه است.
وی در رشته‎های گوناگون نگارگری از: رنگ روغن، آبرنگ، سیاه قلم، روغنی (زیر لاکی) و نقاشی بر روی چینی دست داشت.

آثار

آثار بازمانده از او به ترتیب تاریخی بدین قرار است:
1. نگارگری بر روی کاسه و بشقاب چینی مینایی ساخت شیراز که به تقلید از ظرفهای چین ساخته شده و در کنارۀ آن ابیاتی به قلم نستعلیق نوشته و رقم نگارگر با عبارت: «طیّاری میرزا بزرگ شیرازی سنۀ 1260» در زیر کاسه و «العبدالاقل المحتاج میرزا بزرگ شیرازی 1260» بر روی بشقاب دیده می‎شود (کریم‎زاده، 1 / 6).
2. تک‎چهرۀ آبرنگ حاجی محمدرحیم امین‎النجار، با کلاه بوقی شکستۀ سیاه و ریش مشکی حنایی با عبای نارنجی و قبای سبز که دو زانو بر روی حَرَمی نشسته و به 2 متکا تکیه زده است و در دو سوی طاقچۀ پشت‎سر او در سمت راست و چپ این عبارتها نوشته شده: «هو تصویر مبارک جناب رفعت مآب فخرالحجّاج والتجّار حاجی محمدرحیم امین‎التجّار ایران فی 1265» و «عمل بندۀ درگاه آقابزرگ نقاش شیرازی در دارالسلطنۀ قزوین هنگام رفتن به تبریز نقش شد». این اثر اکنون در موزۀ رضا عباسی در تهران نگهداری می‎شود.
3. چهرۀ سیاه قلم از میرزاعلی مشهور به «کُراوغلی» و میرزامهدی مستوفی با رقم «عمل کمترین آقابزرگ شیرازی 1267» (اندازه: 182×283 میلی‎متر). این اثر پیش از این در مجموعۀ میرزا رضاخان ارفع‎الدوله (دانش) در موناکو بود.
4. قلمدان روغنی بزرگی که بر رویه و پهلوهای آن چهرۀ بزرگان شیراز ازجمله: حاجی میرزا علی‎اکبر قوام‎الملک، حاجی اسدالله‎خان، میرزا ابوالحسن‎خان مشیرالملک، جهانگیرخان ایل‎بیگی، محمدقلی‎خان ایلخانی، لطفعلی‎خان سرتیپ، محمدهاشم‎خان امیر دیوان، مهرعلی‎خان شجاع‎السلطنه، حاج میرزابابا صراف، حاجی محمدخلیل، آقامحمدباقر طبیب، حاجی‎میرزا علی‎اکبر طبیب، میرزا کوچک‎خان نایب‎الصدر، آقامیرزا بابا ذهبی، میرزا ابوالحسن‎خان فسایی، شیخ ابوتراب، حاجی آقا میرمؤمن، شیخ ابوالقاسم، آقا اسدالله ملاباشی، آقا میرزاعلی صدر، آقا میرزا احمد ولد وصال و آقا میرزا محمود نگاشته شده و در دو پهلوی کشو قلمدان نوشته است: «چون حسب‎الحکم نواب اشرف والا نصرةالدوله فیروز میرزا حکمران مملکت فارس چنین مقرر بود که تصویر اعاظم و اشراف دارالعلم شیراز بر این قلمدان نگاشته آید، امتثالا لامره المطاع در رمضان المبارک 1269 به طرحش پرداختم چون نواب اشرف والا تشریف‌فرمای دارالخلافة شدند ناتمام ماند در این اوان بندگان مشیرالملک در اتمام آن اهتمام فرمود عمل آقابزرگ شیرازی». آنچه بر ارزش این قلمدان می‎افزاید، این است که نگارگر چهرۀ خود را نیز در ته قلمدان نگاشته است و این از موارد کمی است که قلمدان‎سازی از عصر قاجار، تصویر خود را بر جای نهاده باشد (کریم‎زاده، 1 / 4، 5).
5. تک‎چهرۀ آبرنگ سیف‎الله میرزا فرزند فتحعلی شاه که او را با کلاه و ریش و جامۀ ترمۀ بته‎جقه‎ای در 40 سالگی نشان می‎دهد. چون این شاهزاده در رجب 1229ق /  ژوئن 1814م چشم به جهان گشوده، پس این تصویر در 1269ق / 1853م نگاشته شده است. رقم نگارگر در راست و چپ تصویر به خط شکسته چنین خوانده می‎شود: «صورت نواب سیف‎الله میرزا در 40 سالگی رقم مشهدی آقابزرگ شیرازی». این تک‎چهره در مجموعۀ محسن مقدم که وقف دانشگاه تهران است، نگهداری می‎شود.
6. تابلو رنگ روغن، مجلس مهمانی زلیخا و بانوان مصری با حضرت یوسف (230×460 میلی‎متر) که چهرۀ زنان به شیوۀ صنیع‎الملک ساخته شده است. این تابلو نخست بیضی بوده و سپس به شکل مربع‌مستطیل درآمده است. تابلو تاریخ 1273ق /  1857م دارد و اکنون در موزۀ رضا عباسی در تهران نگهداری می‎شود.
7. تک‎چهره و نیم‌تنۀ ناصرالدین شاه که به ته‎ریش و سبیل و کلاهی بلند و جقه و حمایلی از ریسه‎های مروارید و سردوشیهای مرصع و نشان شیر و خورشید نشان داده شده است. زمینۀ پرده منظره‎سازی گردیده و بالای تابلو به خط نستعلیق نوشته شده: «السلطان ناصرالدین‎شاه قاجار خلدالله ملکه و دولته سنۀ 1278» و در گوشۀ چپ رقم «چاکر درگاه آقابزرگ» خوانده می‎شود (کریم‎زاده، 4).
8. تصویر 8 تن از فرماندهان لشکری دورۀ قاجاریه که در کتابخانۀ کاخ گلستان نگهداری می‎شود. این اثر چنین رقم خورده: «مشق کمترین خانزاد میرزابزرگ شیرازی سنه 1281» (کریم‎زاده، 6).
9. تصویر میرزا آقاخان مستوفی دیوان که در یک مجموعۀ خصوصی در تهران نگهداری می‎شود. در این تصویر چهره و نیم‎تنۀ میرزا آقاخان با قبای سبز و شال‎کمر سفید سلسله‎دوزی در حالی که بر روی صندلی نشسته و قلمدانی در دست دارد نموده شده است. در کنارش نوشته شده است: «تمثال مقرب الخاقان میرزا آقاخان مستوفی دیوان اعلی در سن 25 سالگی رقم چاکر درگاه حضرت ظل‎الله آقابزرگ شیرازی سنۀ 1284».
10. تابلو رنگ روغن چهرۀ ناصرالدین شاه که با کلیجه و کلاه و جقۀ پردار الماس‌نشان بر روی صندلی نشسته و رقم آن «چاکر درگاه آقابزرگ شیرازی سنه 1286» است. این اثر در موزۀ مردم‎شناسی تهران نگهداری می‎شود.
گذشته از این آثار تاریخ‎دار، چند اثر هنری بی‎تاریخ آقابزرگ شیرازی در موزه‎ها و مجموعه‎های خصوصی موجود است. 8 نمونه از آنها بدین شرح است:
1. تابلو رنگ روغن، مجلس مباحثۀ حضرت رضا (ع) با دانشمندان که از نخستین کارهای آقابزرگ شمرده می‎شود و خصوصیات سبک و شیوۀ مکتب شیراز و روزگار زندیان در آن پیداست. این تابلو در موزۀ رضا عباسی نگهداری می‎شود.
2. تصویر آبرنگ ناصرالدین شاه در حالی‌که که بر روی صندلی خاتم نشسته و کج‎کلاهی با پر و جقه بر سر و کلیجۀ ترمه بر تن دارد. نوشتۀ این آبرنگ چنین است: «رقم چاکر درگاه آقابزرگ شیرازی». این اثر در یک مجموعۀ خصوصی در تهران است.
3. تصویر نیم‎تنۀ ناصرالدین شاه در جوانی با کج‎کلاه و جقه و پر و آویزهای زمرّد و کلیجۀ بته‎جقه و سرداری مخمل سرخ و حمایل آبی و نشان شیر و خورشید در گردن با رقم «عمل بندۀ درگاه آقابزرگ». در پایین این تابلو 5 گلدان تصویر شده است (مجموعۀ موزۀ رضا عباسی).
4. تصویر آبرنگ چند روستایی موجود در آلبومی در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا به شمارۀ «Or. 4936» (تیتلی، 20، آلبوم شمارۀ 42، قطعۀ شمارۀ 18).
5. تابلو رنگ روغنی بزرگ، چهرۀ یکی از بزرگان شیراز با رقم «میرزا آقا بزرگ نقاشباشی» (موزۀ رضای عباسی). در این تابلو ریزه‎کاری و دقت قلم نگارگر در جامه‎سازی چشمگیر است. این اثر در نمایشگاه 1356ش پکن به نمایش گذاشته شد.
6. قلمدان روغنی زمینه زرافشان درشت صدفی که بر روی آن سه تک گل با رقم «آقابزرگ شیرازی» نگاشته شده است. این قلمدان در موزۀ هنرهای تزیینی تهران نگهداری می‎شود.
7. پنج قلمدان دیگر که منظره‎های گوناگون از جمله داستان شیخ صنعان و دختر ترسا بر روی آنها تصویر شده است (کریم‎زاده، 7).
8. کاغذی گرده‌ای در مجموعۀ محمد‌علی کریم‌زاده که به نوشتۀ دارنده‌اش، استادانه انجام گرفته است (کریم‌زاده، 6).

مآخذ

كریم‎زاده. محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیمی ایران، لندن، 1363ش؛ تحقیقات شخصی نویسندۀ مقاله؛ نیز:

Titley, Norah, Miniatures from Persian Manuscripts, British Museum, London, 1979.

یحیی ذکاء